Lớp 11

Phân tích bài thơ Câu cá mùa thu – Nguyễn Khuyến

Phân tích bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến là tài liệu hữu ích, gồm có dàn ý chi tiết kèm theo 1 sơ đồ tư duy và 1 bài văn mẫu phân tích hay nhất. Qua đó giúp các em học sinh lớp 11 hiểu rõ hơn về đoạn trích này. Đồng thời, tích lũy thêm được vốn từ để viết văn ngày một hay hơn.

Tham khảo thêm:

1. Dàn ý phân tích bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu)

a) Mở bài phân tích bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu)

Vài nét về tác giả Nguyễn Khuyến: một tác giả chịu ảnh hưởng đậm nét tư tưởng về Nho giáo, những sáng tác của ông thường về đạo đức con người, người quân tử. Sau khi thấy thực tại rối ren, ông đã ở ẩn sáng tác các tác phẩm thể hiện sự hòa hợp cùng với thiên nhiên thanh tịnh
Bài thơ Câu cá mùa thu: Là một bài thơ ở trong chùm thơ thu ba bài được sáng tác trong thời gian tác giả ở ẩn

b) Thân bài phân tích bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu)

* Phân tích hai câu đề trong bài Câu cá mùa thu

– Mùa thu gợi ra với hai hình ảnh vừa đối lập lại vừa cân đối hài hoà “ao thu”, “chiếc thuyền câu” bé tẻo teo;

Màu sắc “trong veo”: nói lên sự dịu nhẹ, thanh sơ của mùa thu
Hình ảnh: Chiếc thuyền câu bé tẻo teo ⇒ rất là nhỏ
Cách gieo vần “eo”: rất giàu sức biểu hiện

– Cũng từ ao thu ấy tác giả nhìn ra mặt ao và không gian ở quanh ao ⇒ đặc trưng của vùng Bắc Bộ.

⇒ bộc lộ rung cảm của tâm hồn của thi sĩ trước cảnh đẹp mùa thu và của tiết trời mùa thu, gợi cảm giác yên tĩnh một cách lạ thường.

* Phân tích hai câu thực trong bài Câu cá mùa thu

– Tiếp tục những nét vẽ về mùa thu giàu hình ảnh:

Sóng biếc: Gợi hình ảnh nhưng cũng đồng thời gợi được cả màu sắc, đó là sắc xanh dịu nhẹ và mát mẻ, phải chăng đó là sự phản chiếu màu trời thu trong xanh
Lá vàng trước gió: Hình ảnh và màu sắc vô cùng đặc trưng của mùa thu Việt Nam

– Sự chuyển động:

hơi gợn tí ⇒ chuyển động rất nhẹ nhàng ⇒sự chăm chú quan sát của tác giả
“khẽ đưa vèo” ⇒ chuyển động rất nhẹ rất khẽ ⇒ Sự cảm nhận sâu sắc và rất tinh tế

⇒ Nét đặc sắc rất riêng của mùa thu làng quê đã được gợi lên từ những hình ảnh bình dị, đó chính là “cái hồn dân dã”

* Phân tích hai câu luận trong bài Câu cá mùa thu

– Cảnh thu đẹp một vẻ bình dị nhưng lại tĩnh lặng và đượm buồn:

Không gian của bức tranh mùa thu đã được mở rộng cả về chiều cao và chiều sâu
Tầng mây lơ lửng: gợi cảm giác thanh nhẹ, quen thuộc gần gũi và yên bình, tĩnh lặng.
Hình ảnh bầu trời xanh ngắt: sắc xanh của mùa thu lại được tiếp tục sử dụng, nhưng không phải là một màu xanh dịu nhẹ, mát mẻ mà là xanh thuần một màu trên diện rộng ⇒ là đặc trưng của mùa thu.
Hình ảnh làng quê đã được gợi lên với “ngõ trúc quanh co”: hình ảnh quen thuộc
Khách vắng teo: Gieo vần “eo” gợi sự thanh vắng, yên ả và tĩnh lặng

⇒ Không gian của mùa thu của làng quê Việt Nam được mở rộng lên cao rồi lại hướng trực tiếp vào chiều sâu, không gian thì tĩnh lặng và thanh vắng

* Phân tích hai câu kết trong bài Câu cá mùa phu

– Xuất hiện hình ảnh của con người câu cá trong không gian thu tĩnh lặng với tư thế “Tựa gối buông cần”:

“ Buông”: Thả ra (thả lỏng) đi câu để giải trí và ngắm cảnh mùa thu
“Lâu chẳng được” : tức Không câu được cá

⇒ Đằng sau đó chính là tư thế thư thái thong thả ngắm cảnh thu, câu cá như là một thú vui làm thư thái tâm hồn ⇒ sự hòa hợp cùng với thiên nhiên của con người

– Toàn bài thơ mang vẻ tĩnh lặng cho đến câu cuối mới xuất hiện tiếng động:

+ Tiếng cá “đớp động dưới chân bèo” → chỉ sự chăm chú quan sát của nhà thơ ở trong không gian yên tĩnh của mùa thu và nghệ thuật “lấy động tả tĩnh”

⇒ Tiếng động rất khẽ, rất là nhẹ ở trong không gian rộng lớn càng làm tăng thêm vẻ tĩnh vắng , “cái tĩnh tạo nên từ một cái động rất nhỏ”

⇒ Nói câu cá nhưng thực ra không phải là bàn chuyện câu cá, sự tĩnh lặng của cảnh vật đã cho cảm nhận về nỗi cô quạnh, uẩn khúc trong tâm hồn nhà thơ, đó là tâm sự đầy đau buồn ở trước tình cảnh đất nước đầy đau thương

* Phân tích giá trị nghệ thuật bài Câu cá mùa thu

Bút pháp thuỷ mặc (dùng những đường nét chấm phá) Đường thi và vẻ đẹp thi trung hữu hoạ của bức tranh phong cảnh
Vận dụng vô cùng tài tình nghệ thuật đối.
Nghệ thuật lấy động để tả tĩnh được sử dụng thành công
Cách gieo vần “eo” và sử dụng từ láy rất tài tình

c) Kết bài phân tích Câu cá mùa thu (Thu điếu)

Khẳng định lại những nét tiêu biểu về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm
Bài thơ đã đem đến cho độc giả những cảm nhận sâu lắng về một tâm hồn yêu nước thầm kín mà thiết tha.

2. Văn mẫu phân tích bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu)

Bài phân tích Câu cá mùa thu học sinh giỏi viết đạt điểm 9+ để các bạn tham khảo:

Trong nền thơ ca dân tộc Việt Nam có nhiều bài thơ tuyệt hay nói về cảnh mùa thu. Riêng Nguyễn Khuyến đã có chùm thơ gồm ba bài: Thu vịnh, Thu ẩm và Thu điếu. Bài thơ nào cũng hay, cũng đẹp cho thấy được một tình quê dào dạt. Riêng bài “Thu điếu“, nhà thơ Xuân Diệu đã khẳng định rằng “điển hình hơn cả cho mùa thu của làng cảnh Việt Nam”. “Thu điếu” chính là bài thơ tả cảnh ngụ tình rất đặc sắc: Cảnh đẹp mùa thu quê hương, tình yêu thiên nhiên và yêu mùa thu đẹp gắn liền với tình yêu quê hương tha thiết.

“Thu điếu” được tác giả viết bằng thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, ngôn ngữ vô cùng tinh tế, hình tượng và biểu cảm. Cảnh thu, trời thu rất xinh đẹp của làng quê Việt Nam như hiện lên trong dáng vẻ và màu sắc tuyệt vời ở dưới ngọn bút thần tình của Nguyễn Khuyến.

Hai câu đầu đã nói về ao thu và chiếc thuyền câu. Nước ao “trong veo” và tỏa hơi thu “lạnh lẽo”. Sương khói mùa thu như bao trùm lên cảnh vật. Nước ao thu đã ở trong lại trong thêm, khí thu lành lạnh lại càng trở nên “lạnh lẽo”. Trên mặt nước hiện lên thấp thoáng một chiếc thuyền câu vô cùng bé nhỏ – “bé tẻo teo”. Cái ao và chiếc thuyền câu chính là hình ảnh trung tâm của bài thơ, cũng là hình ảnh bình dị và thân thuộc, đáng yêu của quê nhà. Theo Xuân Diệu cho biết vùng đồng chiêm trũng Bình Lục, Hà Nam có rất là nhiều ao, nhiều ao cho nên sẽ có nhiều ao nhỏ, ao nhỏ thì thuyền câu cũng theo đó mà “bé tẻo teo”:

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”.

Các từ ngữ: “lạnh lẽo”, “trong veo”,”bé tẻo teo” đã gợi tả đường nét, dáng hình, màu sắc của cảnh vật, sắc nước mùa thu; âm vang lời thơ giống như tiếng thu, hồn thu vọng về.

Hai câu thơ tiếp theo ở trong phần thực là những nét vẽ tài họa dã làm rõ thêm cái hồn của cảnh thu:

“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”.

Màu “biếc” của sóng hòa hợp cùng với sắc “vàng” của lá vẽ nên bức tranh quê đơn sơ mà lộng lẫy. Nghệ thuật đối ở trong phần thực rất điêu luyện, “lá vàng” với “sóng biếc”, tốc độ “vèo” của lá bay tương ứng cùng với mức độ “tí” của sóng gợn. Nhà thơ Tản Đà đã hết lời ca ngợi về chữ “vèo” trong thơ của Nguyễn Khuyến. Ông đã nói rằng một đời thơ của mình may ra mới có được một câu thơ vừa ý ở trong bài “Cảm thu, tiễn thu“, “Vèo trông lá rụng đầy sân“.

Hai câu luận đã mở rộng thêm không gian miêu tả. Bức tranh mùa thu có thêm chiều cao của bầu trời “xanh ngắt” với những tầng mây “lơ lửng” trôi theo chiều gió nhẹ nhàng. Trong chùm thơ thu, Nguyễn Khuyến nhận diện sắc trời thu chính là “xanh ngắt”:

– “Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao

(Thu vịnh)

– “Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt”.

(Thu ẩm)

– “Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt”.

(Thu điếu)

“Xanh ngắt” chính là xanh mà có chiều sâu. Trời thu không có mây (mây xám), mà lại xanh ngắt một màu thăm thẳm. Xanh ngắt đã gợi ra được cái sâu, cái lắng của không gian, cái nhìn vời vợi của tác giả và của ông lão đang câu cá. Thế rồi, ông lơ đãng đưa mắt nhìn về bốn phía của làng quê. Hình như người dân ở quê đã ra đồng hết. Xóm thôn vắng lặng và vắng teo. Mọi con đường quanh co, hun hút và không có một bóng người qua lại:

“Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”

Cảnh vật êm đềm, thoáng lên một nỗi buồn cô tịch, hiu hắt. Người câu cá như đang chìm vào giấc mộng mùa thu. Tất cả cảnh vật từ mặt nước “ao thu lạnh lẽo” cho đến “chiếc thuyền câu bé tẻo teo”, từ “sóng biếc” cho đến “lá vàng”, từ “tầng mây lơ lửng” cho đến “ngõ trúc quanh co” hiện lên với đường nét, màu sắc và âm thanh,… có khi thoáng có chút bâng khuâng, man mác, nhưng lại rất gần gũi, thân thiết với mỗi con người Việt Nam. Phong cảnh thiên nhiên của mùa thu quê hương sao lại đáng yêu thế!

Cái ý vị của bài thơ “Thu điếu” chính là ở hai câu kết:

“Tựa gối ôm cần lâu chẳng được,

Cá đâu đớp động dưới chân bèo”.

“Tựa gối ôm cần” là tư thế của một người câu cá cũng là một tâm thế nhàn của nhà thơ đã thoát khỏi vòng danh lợi. Cái âm thanh “cá đâu đớp động”, nhất chính là từ “đâu” gợi lên sự mơ hồ, xa vắng và bỗng chợt tỉnh. Người câu cá ở đây chính là nhà thơ, một ông quan to của triều Nguyễn, yêu nước thương dân nhưng lại bất lực trước thời cuộc, không cam tâm làm tay sai cho bọn thực dân Pháp đã cáo bệnh, từ quan. Đằng sau câu chữ hiện lên của một nhà nho thanh bạch trốn đời đi ở ẩn. Đang ôm cần đi câu cá nhưng tâm hồn của nhà thơ đang đắm chìm ở trong giấc mộng mùa thu, bỗng chợt tỉnh trở về thực tại khi mà “Cá đâu đớp động dưới chân bèo”. Cho nên cảnh vật mùa thu, trời thu êm đềm, vắng lặng như chính nỗi lòng của tác giả vậy – buồn cô đơn và trống vắng.

Âm thanh tiếng cá “đớp động dưới chân bèo” đã làm nổi bật lên khung cảnh tịch mịch của chiếc ao thu. Cảnh vật như luôn luôn quấn quýt cùng với tình người. Thiên nhiên đối với nhà thơ Nguyễn Khuyến như một bầu bạn tri kỷ. Ông đã trang trải tình cảm và gửi gắm tâm hồn, tìm lời an ủi ở nơi thiên nhiên, ở sắc “vàng” của lá thu, ở màu”xanh ngắt” của bầu trời thu và ở làn “sóng biếc” trên mặt ao thu “lạnh lẽo”…

Thật vậy, “Thu điếu” chính là một bài thơ tả cảnh ngụ tình vô cùng đặc sắc của Nguyễn Khuyến. Cảnh sắc của mùa thu quê hương được miêu tả bằng những gam màu đậm nhạt và những nét vẽ xa gần, tinh tế gợi cảm. Âm thanh của tiếng lá rơi đưa “vèo” ở trong làn gió thu, tiếng cá “đớp động” chân bèo – đó chính là tiếng thu dân dã, thân thuộc của đồng quê đã khơi gợi ở trong lòng chúng ta bao hoài niệm đẹp về quê hương đất nước.

Nghệ thuật gieo vần của nhà thơ Nguyễn Khuyến vô cùng độc đáo. Vần “eo” đi vào bài thơ rất đỗi tự nhiên thoải mái, để lại những ấn tượng khó quên cho người đọc; âm hưởng của những vần thơ dường như cuốn hút được chúng ta: trong veo – bé tẻo teo – đưa vèo – vắng teo – chân bèo. Nhà thơ Xuân Diệu đã viết: “Cái thú vị của bài “Thu điếu” ở các điệu xanh, xanh ao, xanh bờ, xanh sóng, xanh tre, xanh trời, xanh bèo, có một màu vàng đâm ngang của chiếc lá thu rơi”…

Thơ là sự cách điệu về tâm hồn. Nguyễn Khuyến yêu thiên nhiên mùa thu và yêu cảnh sắc đồng quê với tất cả tình quê nồng hậu. Ông là một nhà thơ của làng cảnh Việt Nam. Đọc “Thu điếu”, “Thu vịnh”, “Thu ẩm”, chúng ta yêu thêm mùa thu của quê hương, yêu thêm xóm thôn đồng nội và đất nước. Với Nguyễn Khuyến, tả mùa thu và yêu mùa thu đẹp cũng chính là yêu quê hương đất nước. Nguyễn Khuyến là một nhà thơ kiệt xuất đã chiếm một địa vị vẻ vang ở trong nền thơ ca cổ điển Việt Nam.

Hy vọng bài viết Phân tích bài thơ Câu cá mùa thu trên đây của Bút Bi sẽ giúp các bạn học tốt hơn trong chương trình ngữ văn lớp 11.

Tham khảo thêm: